سیاست‌های آبی ترکیه؛ تهدیدی علیه امنیت منطقه

پایگاه اطلاع رسانی ایران رصد، به گزارش میدل ایست نیوز، در ماه‌های اخیر، بحران آبی خاورمیانه بیش از گذشته برجسته شده است. با تغییرات اقلیمی و کاهش بارش ها اهمیت آب دو چندان شده است. چنان که به باور برخی، اهمیت آب در قرن بیست و یکم همانند اهمیت نفت در قرن بیستم است.

کانون های آبی مهمی در خاورمیانه محل بحث و نزاع میان کشورها بوده‌اند. یکی از مهمترین آنها، رودخانه‌های دجله و فرات است که در گذشته عامل شکل گیری تمدن های کهن همچون بین‌النهرین شده‌اند. و امروز، حداقل چهار کشور ترکیه، عراق، سوریه و ایران را بطور مستقیم تحت تاثیر خود قرار داده‌اند.

علاوه بر رویدادهایی که بصورت طبیعی سبب شده تا آب دجله و فرات به حد قابل توجهی کاهش یابد. عوامل انسانی نیز در به وقوع پیوستن این بحران دخیل بوده‌اند.

سدسازی های ترکیه

یکی از مهمترین دخالت‌های انسانی، پروژه‌های سدسازی است. که به ویژه در سالهای اخیر توسط ترکیه انجام گرفته‌است. سدسازی های ترکیه را می‌توان در قالب طرح جامع گاپ یا پروژه‌ی آناتولی شرقی بررسی کرد.

پروژه گاپ ترکیه

پروژه آناتولی جنوب شـرقی يا Guneydogu Anadolu Projesi (GAP) یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های توسعه‌‌ای در بستر رودخانه و بزرگ‌ترین پروژه توسعه‌ای در حال انجام از سوی ترکیه به حساب می‌آید. این پروژه شامل ۱۳ طرح آبیاری و برق آبی است. که شامل ساخت ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی در مسیر دو رود دجله و فرات می‌شود. این پروژه که ۹ استان ترکیه را پوشش می‌دهد. تقریباً ۱۰ درصد مساحت و جمعیت این کشور را دربرمی‌گیرد. مساحت کل این پروژه ۷۵ هزار کیلومترمربع بوده است. که از این میزان، ۲/۴۲ درصد زمین‌های حاصلخیز، ۳/۳۳ درصد مراتع و ۵/۲۰ درصد جنگلی و بیشه‌زار هستند. ایده اصلی پروژه GAP در سال ۱۹۳۶ پیشنهاد شد. در واقع در آن زمان دو کمیسیون در این خصوص ایجاد شد.

یکی از این کمیسیون­‌ها با رود دجله و کمیسیون دیگر با رود فرات سر و کار داشتند. در سال ۱۹۸۰ این دو کمیسیون در هم ادغام شدند. و طرح یکپارچه گاپ شکل گرفت. قرار بود این پروژه مساحتی در حدود کشور بلژیک را آبیاری کند. و در نهایت سالانه بیش از ۵۵ هزار میلیارد کیلووات برق تولید کند. نخستین سازه‌ای که به عنوان بخشی از پروژه گاپ ساخته شد. سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ در نزدیکی شهر شانلی­اورفه به بهره‌‌برداری رسید.

این پروژه در مجموع مساحتی حدود ۷/۱ میلیون هکتار را دربر می‌گیرد که ۱/۱ میلیون هکتار آن در حوضه آبخیز فرات و ۶۰۰ هزار هکتار آن روی رود خانه دجله خواهد بود. کاهش میزان بارندگی‌ها باعث شده تا در ۱۰ سال اخیر میزان آب‌های شیرین در رود دجله و فرات بیش از ۱۲۰ کیلومتر مکعب کاهش داشته باشد.

سدهای بسیار بزرگ ساخته شده بر روی رودخانه فرات توسط ترکیه و مشخصات آنها به قرار ذیل است:

سد کبان

سد کبان بر روی یکی از کم‌عرض‌ترین نقاط رود خانه فرات، در منطقه‌ای معروف به کبان ساخته شده است. ارتفاع سد کبان ۲۱۰ متر است. پروژه ساخت این سد در سال ۱۹۶۵ شروع شده و دقیقا ۱۰ سال بعد در سال ۱۹۷۵ به اتمام رسیده است. این سد در حال حاضر با تولید نزدیک به ۶ میلیارد کیلووات انرژی الکتریکی، مصرف روزانه بیش از ۷/۱ میلیون نفر را تامین می‌کند.

سد آتاتورک

سد آتاتورک به‌عنوان یکی از مهمترین سدها از نظر تولید انرژی و منابع آبی‌ در سال ۱۹۸۳ شروع به ساخت شد. و حدودا ۹ سال بعد، یعنی در سال ۱۹۹۲ به اتمام رسید. این سد بر روی رود فرات در بین شهرهای آدی یامان و شانلی اورفا قرار دارد. ارتفاع دیواره این سد ۱۶۹ متر است. سد آتاتورک با داشتن ۸ توربین، قادر به تولید تقریبی ۸/۶ میلیارد کیلووات ساعت است. که از این طریق انرژی مصرفی ۲ میلیون شهروند تامین می شود. دریاچه سد آتاتورک بزرگترین سد مصنوعی ترکیه است. مراکز تفریحی و گردشگری زیادی در اطراف این سد ایجاد شده است. هم‌اکنون به‌عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری در آنادولو به شمار می‌رود. مساحت دریاچه سد آتاتورک ۸۱۷ کیلومتر مربع است و نزدیک به ۴۹ میلیارد متر مکعب حجم ذخیره آن است.

علاوه ‌بر سد بسیار بزرگ آتاتورک سدهای دیگری نظیر بیرجیک، کاراکامیش وکاراکایا نیز بر روی رودخانه فرات توسط ترکیه احداث شده است. که همگی به کاهش حجم آب ورودی به پایین‌دست رودخانه فرات کمک کرده‌اند.

از سدهای بسیار بزرگ ساخته شده ترکیه بر روی رودخانه دجله نیز می‌توان سد ایلیسو ماردین را نام برد. این سد که دارای ارتفاع ۱۳۵ متر در نزدیکی شهر ماردین قرار دارد. دارای توانی بالغ بر ۱.۲۰۰ کیلووات ساعت است. که می‌تواند تمامی روستاها و شهرهای اطراف خود را از لحاظ انرژی الکتریکی تامین کند. دریاچه این سد نیز پس از آبگیری کامل مساحتی معادل ۳۰۹ کیلومتر مربع را اشغال خواهد نمود.

حجم آبگیری سد آتاتورک

حجم آبگیری این سد در حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب بوده و مانع از ورود ۵۶ در صد آب رودخانه دجله به کشور عراق می‌شود. همین امر باعث نابودی و خشکی بیش از ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و باتلاق‌های عراق و منشا ریزگردهای سرازیرشده به کشور ایران شده است. علاوه ‌بر سد ایلیسو در قالب طرح گاپ سدهای دیگری بر روی رودخانه دجله توسط ترکیه نظیر سدهای کرالکیز و دویجسید ساخته شده است. که همگی باعث کمبود شدید آب رودخانه دجله به طرف کشور عراق شده‌اند.

با اجرای پروژه‌ی گاپ سوریه ۴۰ درصد و عراق ۸۵ درصد از حق‌آبه‌ی خود را از دست داده‌اند. حدود ۹۰ درصد آب رود فرات از ترکیه می‌آید و سدسازی‌های ترکیه کنترل مطلق این آب را به رهبران این کشور سپرده است.

معاهدات بین‌المللی

با وجود آن که معاهدات بین‌المللی زیادی در رابطه با منع استفاده‌ یک طرفه از رودخانه های مشترک وجود دارد. اما ترکیه به هیچ یک از این معاهدات پایبند نیست. بر اساس معاهدات بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آب رودخانه‌هایی که حوضه مشترک دارند استفاده کند و آن را در انحصار خود بگیرد. معاهدات مختلفی در این زمینه از جمله معاهده سال ۱۷۹۶ لاهه، معاهده ۱۸۰۴ پاریس، معاهده ۱۸۱۵ وین، معاهده ۱۹۱۲ بارسلون، کنفرانس ۱۹۱۱ مادرید وجود دارد. که همگی بر عدم ایجاد هرگونه تغییر در مجرای رود بین‌المللی تاکید دارد. توافق ۱۹۲۳ ژنو بر ضرورت مشورت هنگام ایجاد تاسیسات در مجرای رود و ضرورت گفت‌وگو در صورت وارد شدن زیان به کشور دیگر تاکید دارد.

در سال ۱۹۶۶ و در نشست هلسینکی هر گونه برداشت بین‌المللی از آب‌های بین‌المللی از سوی یک کشور در صورتی که توافق میان کشورهای حوضه آبی نباشد، منع شد. اما کمیته حقوقی وابسته به سازمان ملل در سال ۱۹۷۳ استفاده کشورهای اطراف رود از آب رود بر حسب نیاز به‌طوری که به دیگر کشورهایی که حوضه آبی مشترک دارند لطمه‌ای نزند را مجاز دانست.

در نشست سال ۱۹۹۷ توافق استفاده آبراه‌های بین‌المللی به تصویب ۱۰۴ کشور در مجمع عمومی سازمان ملل در این سال رسید. که سه کشور ترکیه، چین و بروندی با آن مخالفت و ۲۶ کشور رای ممتنع دادند. ماده ۵ این عهدنامه، کشورهایی را که از جریان‌های آب شیرین رو زمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده ۷ هم دولت‌ها را به خودداری از وارد ساختن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند، ملزم می‌سازد.

نزاع‌های آبی

اختلاف سه کشور ترکیه، عراق و سوریه بر سر تقسیم آب در حوزه‌ دجله و فرات به حدود سال ۱۹۶۰ برمی‌گردد. اگرچه در سال های بعد چند عامل، موجب تشدید این اختلافات شد.

در جریان جنگ سرد و صف بندی های تحمیلی خاورمیانه، در حالی که ترکیه متحد آمریکا در منطقه و عضو ناتو بود. عراق و سوریه در جبهه‌ی متحدان بلوک شرق قرار داشتند. و این عامل اختلافات میان این کشورها را تشدید کرد.

در سال‌های بعد با پررنگ شدن اختلافات ارضی و نیز نزاعی که ترکیه با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) در عراق و سوریه داشت. تنش بر سر آب نیز وارد مرحله‌ جدیدی شد.

بسیاری معتقدند ترکیه از آب به عنوان سلاحی برای پیشبرد اقدامات توسعه طلبانه‌ خود استفاده می‌کند.

ترکیه در خاک عراق و سوریه عملیات نظامی علیه پ.ک.ک انجام می‌دهد. و اگر با اعتراض جدی از جانب مقامات این دو کشور رو به رو شود توان کنترل منابع آبی و اعطای میزان کمتری از آب دجله و فرات به آنها را دارد.

این رودها از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، و پس از عبور از سوریه به عراق می‌رسند. سپس در جنوب عراق به شط‌ العرب و در نهایت تالاب ها و خلیج فارس می‌ریزند.

پیامدهای کم آبی دجله و فرات در عراق

بر اساس بررسی های انجام شده، در سال ۲۰۲۰ عراق ۵۰ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده است. پیش بینی می‌شود همه‌ی رودخانه های این کشور تا ۱۵ تا ۲۰ سال دیگر خشک شوند. و در ۱۵ سال آینده آب این کشور ۱۰ و نیم میلیارد مکعب کاهش یابد.

۷۰ درصد از آب عراق از منابع بالادستی تامین می‌شود. و ترکیه با سدسازی بر رودهای دجله‌ و فرات میزان آب دریافتی عراق را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.

آب مورد نیاز برای آبیاری حدود ۱/۵ میلیون هکتار از اراضی عراق از دجله و فرات تامین می‌شود. دولت عراق در سال گذشته زمانی که کاهش حجم آب فرات را مشاهده نمود کشاورزی را برای مدتی ممنوع کرد. و این اقدام باعث ضربه‌ی جدی به اقتصاد عراق شد. پیامدهای زیست محیطی مخرب داشت و اعتراضات کشاورزان را برانگیخت.

صنعت نفت عراق نیز برای تزریق به چاه‌های نفت به آب نیاز دارد و کم آبی، عراق را در این حوزه نیز با بحران مواجه می‌سازد.

مجموعه‌ی این عوامل سبب بحران های اقتصادی و نیز خشکسالی شده که در نهایت مهاجرت گسترده از عراق را به دنبال خواهد داشت.

پیامدهای کم آبی دجله و فرات در سوریه

در سال ۱۹۸۷ ترکیه متعهد شد ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه به سوریه رها کند و سوریه نیز از پ‌.ک.ک پشتیبانی نکند. این مسئله با آن که نفوذ ترکیه در شمال سوریه را افزایش داد. اما اکنون تنها ۲۰۰ متر مکعب آب در ثانیه به سوریه داده می‌شود.

حدود یک میلیون نفر غیرنظامی در شمال و شرق سوریه به بی آبی شدید دچار شده اند. این بی آبی کشاورزی سوریه را نابود کرده و حتی کمک های بشردوستانه به این کشور را نیز دشوار خواهد کرد.

آب پشت سد دریاچه الاسد در سوریه که روی فرات احداث شده از سطح طبیعی کاهش یافته و میلیون ها متر مکعب کمبود آب دارد. به گونه‌ای که اگر یک متر دیگر از آب این سد کاهش یابد به معنای خارج شدن این سد از بهره‌برداری خواهد بود. چرا که احتمال ترک خوردگی و فروریختن سد وجود دارد و برای ممانعت از آن باید سد تعطیل شود. که اگر چنین شود فاجعه‌ای انسانی و زیست محیطی روی خواهد داد.

در رقه ۳۶ ایستگاه آب رسانی دیگر امکان سرویس دهی ندارند. نیروگاه برقی تشرین به جای ۱۶ ساعت تولید برق فقط قادر به ۸ ساعت تولید برق است. که اگر حجم آب دریافتی بازهم کاهش یابد، این نیروگاه دیگر قادر به تولید برق نخواهد بود.

بسیاری معتقدند کاهش آب ابزاری است برای ترکیه تا بتواند به این وسیله کردهای سوریه را کنترل کند.

پیامدهای سیاست های آبی ترکیه برای ایران

ایران و ترکیه در حوزه‌ی آبی مشترک هستند. رود ارس در ایران که از قره سو در ترکیه سرچشمه می‌گیرد. و رود زنگبار در ایران که از ساری سو در ترکیه سرچشمه می‌گیرد.

احداث سد ترکیه بر رود ارس تهدید آشکاری علیه کشاورزی ایران است.

همچنین کم آبی دجله و فرات موجب خشک شدن تالاب‌هایی مانند هورالعظیم، هور الحمر و هور المرکزی شده است.

خشک شدن تالاب هورالعظیم در ایران علاوه بر از بین رفتن اکوسیستم منطقه، سبب به وجود تمدن ریزگردهایی می‌شود. که سالانه ۱/۶ میلیارد دلار به کشاورزی ایران ضرر می‌زنند.

از دیگر تاثیرات کم آبی دجله و فرات در خلیج فارس قابل مشاهده است. میزان آبی که از دجله به خلیج فارس می‌ریزد. میزان ثابتی است که موجب تنظیم شوری آب دریا می‌شود. با کم آبی دجله این میزان تا حد زیادی کاهش یافته و سبب غلظت شوری خلیج فارس شده که در نهایت به نابودی چندین گونه از آبزیان می‌انجامد.

فرجام

با آنکه ترکیه پیامدهای احداث این سدها را برای همه‌ی کشورهای دخیل، مثبت ارزیابی کرده و معتقد است ذخایر آب این سدها در نهایت موجب نجات همه‌ی کشورها خواهد شد اما نتایج غیر قابل انکار این طرح، نابودی محیط زیست، نابودی کشاورزی و دامداری، بیماری، بیکاری، حاشیه نشینی و مهاجرت بوده است.